گاوها چه می خورند؟ این سوالی است که شاید بارها از شما پرسیده اند و یا در قالب یک دامپزشک به آن اندیشیده اید.طبیعی است که باور عموم مردم از غذای گاوها با عنوان کلی علف با شخص شما به عنوان یک دامپزشک متفاوت خواهد بود.در سری مطالبی به طور دقیق به تشریح و معرفی تغذیه گاوها در گاوداری های صنعتی پرداخته ایم. وت پارس شما را به ادامه مطلب دعوت می کند.

اولین بار که خواهر زاده کوچکم را به گاوداری بردم ، از دیدن گاوها و گوساله ها هیجان زده شده بود.اگرچه از جثه گاوها می ترسید اما به راحتی می توانست با گوساله های شیرخوار بازی کند. ظاهرا گوساله ها هم نسبت به بازی با او بی میل نبودند و این طور به نظر می رسید که اتفاق خوشایندی در روزمرگی حضور ما آدم بزرگ ها در زندگی شان رخ داده است. طولی نکشید که صدای خنده خواهر زاده ام و مامای گوساله سالن را پر کرد. این شور و هیجان نه تنها من و کارگران را مبهوت و سرگرم کرده بود ، بلکه دیگر خبری از ماما های عصرانه گاوها هم نبود. شاید گاوها هم مثل ما به یاد دوران کودکی شان افتاده بودند و در عوالم خودشان سیر می کردند. درست نمی دانم چه بود اما هر چه بود گویی زمان متوقف شده بود.

همه چیز به خوبی پیش می رفت تا اینکه تکان ها و فریادهای دایی ، دایی خواهر زاده ام من را یکباره از دو دهه قبل به زمان حال کشید... دایی؛ دایی؛ گاوها چه می خورند؟

برای من که سالها به عنوان مدیر گاوداری کار کرده و چند واحدی هم به عنوان اصول تغذیه دام در رشته دامپزشکی پاس کرده بودم، سوال آسانی بود اما اینکه این همه مطالب علمی را چگونه برای یک کودک 5 ساله توضیح دهم ، چالش عظیمی به نظر می رسید. خیلی فکر کردم که از کجا شروع کنم و چه آیتم هایی را بگویم اما هر چه بیشتر فکر می کردم، کمتر به نتیجه می رسیدم. هر چه زمان می گذشت، هم ذهن من بیشتر خسته می شد و هم خواهر زاده ام از انتظار کشیدن برای پاسخ. به این نتیجه رسیدم که ساده ترین جمله را بگویم؛ پس گفتم ، دایی جون گاوها و گوساله ها علف می خورند. در این حین دسته ای یونجه از پرس بیرون کشیدم و بهش دادم تا به گوساله ها بدهد. وقتی گوساله ها چند تار یوتجه را خوردند، مطمئن شدم که جوابم هم او را قانع کرده و باعث خوشحالی بیشترش شده است.

... بعد از اون روز تا مدت ها فکر می کردم گاوها چه می خورند. پس با وت پارس همراه باشید تا در مجموعه ای چهار قسمتی به بررسی مواد غذایی مورد استفاده گاوهای صنعتی بپردازیم.

 قسمت دوم: کنسانتره

متاسفانه در ميان جامعه دامداران و پرواربندان سنتی ايراني ، هنوز فرهنگ استفاده از كنسانتره جاي خود را باز نكرده است و دامداران سنتي، بيش از آن كه از كنسانتره بهره بگيرند، به استفاده از سبوس گرايش نشان مي‌دهند كه اين موضوع نادرست است.
بهتر است كه در تركيب كنسانتره به جاي استفاده از يك يا دو تركيب خاص از مواد گوناگون سود جست. اين موضوع باعث می گردد كه از خاصيت هر ماده بهره ‌مند شد. هر ماده در عين اينكه مي‌تواند در كنسانتره تركيب خاصي را فراهم كند، داراي خواصي است كه ممكن است ديگر اعضا نداشته باشند. در كنسانتره بيش از همه، از دانه غلات استفاده مي‌شود. زيرا اين دانه‌ ها متنوع بوده و هر كدام خواص خود را دارند.
در دانه غلات، هم كربوهيدرات‌هاي غيرساختماني، به نام NSC و هم كربوهيدرات‌هاي غيرفيبري موسوم به NFC غالب مي‌باشند. هر دو دسته شباعت بسياري به هم دارند، هر دو داراي قند، نشاسته، اسيدهاي آلي و كربوهيدرات ‌هاي ذخيره‌ اي مثل فروكتان هستند. ولي تفاوت عمده آنها در اين است كه كربوهيدرات هاي غيرفيبري، پكتين دارند اما كربوهيدرات ‌هاي غيرساختماني فاقد پكتين هستند. به صورت كلي، كربوهيدرات‌ هاي غيرساختماني، منابع بسيار خوبي از انرژي بوده و به همين دليل به عنوان منبع انرژي ‌زا به كنسانتره اضافه مي‌شوند.
البته بايد توجه كرد كه بين قابليت هضم انواع دانه ‌ها نيز اختلافاتي وجود دارد كه اگر بخواهيم مقايسه‌اي بين چند دانه متداول مصرفي از نظر قابليت هضم و سهولت دسترسي به شكمبه داشته باشيم، چنين است:
ذرت > جو > گندم > يولاف
شكي نيست كه ديگر عوامل هم مقدار قابليت هضم دانه ‌ها را تحت تأثير قرار مي‌دهند، كه از جمله مي‌توان به انواع روش‌هاي فرآيند كردن مثل آسياب كردن، خيساندن و ... اشاره كرد.
مغايرت مهمي كه در هضم اين دسته از كربوهيدرات‌ ها نسبت به مواد فيبري و علوفه‌اي وجود دارد، اين است كه اين دسته از مواد باعث كاهش بيشتري در PH شكمبه مي‌شوند و پس از خوردن اين گروه از مواد، PH شکمبه به سرعت به سمت اسيدي شدن مي‌رود كه اين اسيدي شدن با مصرف قندهاي محلول بيشتر از نشاسته است.
برعكس اين موضوع در هنگام استفاده از مواد علوفه ‌اي خشبي ديده مي‌شود كه باعث افزايش PH شكمبه و نزديك شدن آن به PH خون مي‌شود. بنابراين بايد توجه كرد كه مصرف زياد كنسانتره به دليل توليد اسيد لاكتيك زياد در شكمبه، PH را به حدود 5/5 يا كمتر مي‌رساند كه احتمال اسيدوز در اين حالت زياد است.

بخش اول : فرآيندهای لازم برای ورود دانه غلات به ترکیب كنسانتره
روش‌هاي فرآيند غلات به فرآوري گرم و سرد تقسيم مي‌شوند:
الف) فرآیند گرم : همان‌گونه كه از نام آن بر مي‌آيد، حرارت دادن غلات ضروري است. در ديگر روش ‌هاي اين دسته، گرفتن رطوبت اصل كلي در فرآيند كردن است، زيرا رطوبت اضافي، عامل مهمي در كپك زدن و فساد دانه‌هاي غلات است.
ب) فرآیند سرد : عبارت است از آسياب كردن، خيساندن، تجديد ساختمان، سيلو كردن با رطوبت بالا و ... . به علت استفاده گسترده فرآيند سرد در صنعت دام ‌پروري، بيشتر بر روی این روش ها فوکوس خواهیم کرد.
1. روش آسياب كردن غلطكي: در اين روش، دانه ‌ها ميان در غلطك فشرده شده و ذرات كوچكتري از آن‌ها به دست مي‌آيد. اندازه اين دانه ‌ها مي‌تواند از يك دانه بلغور شده تا آرد كاملاً ريز تغيير كند. در اين روش بيشتر از دانه ‌هايي مانند گندم، ذرت، مايلو و ... استفاده مي‌شود.

2. روش آسياب چكشي: اين روش بسيار شبيه به روش آسياب غلطكي است به جز آنكه نوع دستگاه متفاوت است و اندازه دانه ‌ها مي‌تواند به دلخواه ما تغيير كند. تغيير اندازه دانه‌ ها، با تغيير غربال مخصوص دستگاه امكان‌پذير است. البته بايد توجه كرد اين شيوه بيش از روش قبلي، گرد و خاك توليد مي‌كند.

3. روش خيساندن: در اين روش دانه ‌ها را به مدت 24 ساعت در آب (در بعضي موارد همراه حرارت) خيس مي‌كنند كه در نهايت دانه ‌ها متورم و نرم مي‌شوند. اين كار، باعث خوش‌خوراك شدن فرآورده مي‌گردد و بهتر است، اين فرآورده ‌ها قبل از دادن به گاو پرواري، غلطك زده شوند تا هضم بهتري داشته باشند. اين نوع دانه‌ها بايد به سرعت مصرف شوند و قابليت نگهداري را ندارند و مستعد ترش شدن هستند.

4. روش تجديد ساختمان: اين روش بسيار به روش قبلي شبيه است. در اين روش، رطوبت را به %30-25 مي ‌رسانند و سپس ماده حاصله را در يك سيلو با اكسيژن بسيار كم براي مدت 21-14 روز منتقل مي‌كنند. دانه ذرت در اين روش، بسيار خوب جواب داده است و دام‌هايي كه از اين نوع دانه استفاده كرده‌اند، افزايش وزن بيشتر و راندمان بهتري داشته ‌اند.

5. روش سيلو كردن با رطوبت بالا: در اين روش، دانه‌ هايي با رطوبت بالا (حدود %30-25 رطوبت) را براي جلوگيري از كپك زدن آنها را با مواد شيميايي خاصي سيلو مي‌كنند. استفاده از اين روند، براي مناطقي توصيه مي‌شود كه آب و هواي بسيار مرطوب و باراني دارند و اجازه خشك كردن دانه‌ ها را نمي‌دهد.

بخش دوم : مواد لازم برای تهيه كنسانتره
براي درست كردن يك كنسانتره مناسب براي گاو گوشتي و شيري، بايد نخست به علوفه مصرفي دام توجه كرد. پس از محاسبه كمبود هاي جيره غذايي، مي‌توان اين مورد نياز را با كنسانتره جبران كرد. البته بايد بيان داشت كه متأسفانه كارخانه‌ هاي سازنده كنسانتره دامي، تنها يك يا تعداد محدودي فرمول براي كنسانتره دارند و دامدار معمولا بي ‌توجه به نوع نياز دام، كنسانتره را خريداري مي‌كند بنابراین در هنگام ساخت کنسانتره باید به موارد زیر توجه کرد:
الف) كنسانتره گاو گوشتي فرمولي متفاوت از كنسانتره گاو شيري دارد.
ب) در موارد تولید کنسانتره برای گاوهاي گوشتي هم، تنها يك نوع كنسانتره با يك فرمول خاص كفايت نمی کند و بايد حتما فرمولی نوشته شود كه براي انواع گاو گوشتي با اوزان مختلف، سنين گوناگون و نيازهاي متفاوت مناسبت داشته باشد.
اجزاي اصلي يك كنسانتره به صورت زير است:
1. مواد تأمين‌ كننده انرژي كنسانتره
2. مواد تأمين ‌كننده پروتئين كنسانتره
3. مواد تأمين‌ كننده ويتامين در كنسانتره
4. مواد تأمين‌ كننده عناصر معدني در كنسانتره
5. مواد تأمين ‌كننده اسيدهاي چرب ضروري در كنسانتره

• مواد تأمين ‌كننده انرژي در كنسانتره

براي فراهم كردن انرژي بيشتر، بايد به غلاتي كه سرشار از نشاسته قابل هضم و كربوهيدرات ‌هاي سهل ‌الوصول هستند، تكيه كرد. از ميان غلات مهم و رايج در كشور ايران، مي‌توان به جو، ذرت، يولاف و گندم اشاره داشت. البته مي ‌توان از ضايعات گندم و خرده ‌گندم‌ هايي كه نمي‌توان از آنها براي تهيه نان و مصارف انساني استفاده كرد، بهره گرفت. از جمله مواد ديگر، مي‌توان به ضايعات ماكاروني اشاره كرد. اين نوع مواد از كارخانه‌ هاي ماكاروني ‌سازي كه جزء ضايعات آنها شمرده مي‌شود، به دست مي‌آيد و منبع بسيار خوبي براي تهيه انرژي در كنسانتره است و به نان خشك ارجحيت دارد. البته بايد در هنگام استفاده از ضايعات ماكاروني و نان خشك، از عدم كپك ‌زدگي آنها مطمئن شد.
دانه ‌ها معمولا داراي نشاسته قابل دسترسي خوبي هستند. قند و نشاسته دانه ‌ها به سرعت در شكمبه تخمير مي‌شوند، ولي سرعت اين تخمير براي قندها بيشتر از نشاسته است. تخمير سريع قندها باعث افزايش اسيديته در معده 4 قسمتي شده، در نتيجه قابليت هضم خوراك كنسانتره ‌اي كم مي‌شود. از جمله خوراك‌ هايي كه قند بيشتري نسبت به كربوهيدرات دارند و در كنسانتره به عنوان منبع انرژي مصرف مي‌شوند، مي‌توان به تفاله چغندرقند، خوراك گلوتن ذرت و پودر ملاس اشاره كرد.

•  مواد تأمين ‌كننده پروتئين در كنسانتره

براي تأمين پروتئين مورد نياز كنسانتره، بيشتر از كنجاله‌ هاي دانه‌ هاي روغني از جمله كنجاله سويا، كنجاله پنبه ‌دانه، كنجاله آفتاب ‌گردان و ... استفاده مي‌شود. البته اگر بخواهيم به سراغ منابع پروتئين حيواني از جمله پودر ماهي، پودر پر و ... برويم، محدوديت‌ هاي بيشتري وجود دارد و آنها را بايد در مقادير بسيار اندك در كنسانتره به كار گرفت. در ضمن بايد به اين نكته مهم توجه داشت كه كنجاله تنها منبع پروتئين كنسانتره نيستند و دانه ‌هايي چون جو، ذرت و گندم هم نقش به ‌سزايي در تأمين پروتئين دارند.
اين مواد اگر چه داراي سطح بسيار كمتري پروتئين نسبت به كنجاله دارند، اما چون نسبت به كنسانتره درصد بيشتري را تشكيل مي ‌دهند، لذا سهم قابل توجهي از پروتئين مورد نياز دام را شامل می شوند.

• مواد تأمين‌ كننده ويتامين ‌ها در كنسانتره

اين مواد معمولا به صورت مكمل ‌هايي به كنسانتره اضافه مي‌شوند.

• مواد تأمين‌كننده عناصر معدني در كنسانتره

براي تأمين مواد معدني، امروزه مكمل ‌هايي ساخته شده است و در بسته ‌بندي‌ هاي ويژه و بيشتر در كيسه‌ هاي 50-25 كيلوگرمي موجود بوده و بر روي آنها، مواد و تركيب دقيق آنها نوشته شده است. ولي نكته مهم در مصرف اين مكمل ‌ها، توجه به مقدار صحيح استفاده شده است.

• مواد تأمين ‌كننده اسيد چرب ضروري

با توجه به نياز گاوها به اسيد لينولئيك (در بدن ساخته نمي‌شود)، استفاده از موادي مثل جو، چاودار و سبوس برنج كه منابع خوبي از اين لحاظ هستند، توصيه مي‌شود. در خصوص استفاده از سبوس برنج بايد دقت كرد كه اين سبوس مانده و كهنه نباشد، چرا كه كهنه بودن سبوس برنج در بيشتر موارد همراه با فساد اكسيداتيوي است كه در آن صورت مي‌گيرد.
ذرت هم داراي سطح خوبي از اسيد لينولئيك مي‌باشد، اما اسيد لينولئيك موجود در مايلو و گندم در سطح پايين‌تري قرار دارد. ماده ديگري كه مي‌تواند در تركيب كنسانتره به كار برود، تخم پنبه است كه به ميزان كمتري نسبت به ساير غلات به مصرف مي‌رسد. اين ماده به خاطر داشتن چربي بالا در تركيب خود، به عنوان منبع انرژي‌ زاي كنسانتره هم لحاظ مي‌گردد.


بخش سوم : مراحل ساخت كنسانتره
پس از محاسبه فرمول غذايي كنسانتره، بايد به سراغ ساخت آن برويم. مواد موجود در كنسانتره از لحاظ اندازه، شامل دو نوع ريز و درشت است. در ابتدا مواد درشت از جمله دانه‌ هاي غلات همچون جو، ذرت، گندم و ... را به كمك آسياب خرد مي‌ كنيم. بايد توجه كرد كه عدم آسياب اين اجزا، به معناي مصرف بيهوده اين مواد است.
دانه جو، داراي ديواره سلولزي سختي است كه به دام اجازه نمي‌ دهد در شكمبه اين ماده را به مصرف برساند. به همين دليل، اين دانه‌ ها اگر آسياب نشوند، بدون آنکه مورد مصرف قرار گيرند، دفع مي ‌شوند. البته بايد اضافه كرد كه آسياب كردن صرفاً جهت حذف ديواره مواد نيست، بلكه گروهي از مواد هم به دليل بزرگي اندازه، معمولاً در گوشه ميكسر جمع شده و درست تركيب نمي ‌شوند. اين مواد معمولاً در هنگام كيسه‌ گيري خوراك در برخي گوني ‌ها به صورت فراوان و در برخي گوني اصلاً ديده نمي ‌شوند.
پس آسياب كردن مواد كنسانتره، دو خاصيت دارد:
1. اجزاي ريزتر مانند جو، گندم و ذرت را براي حذف پوسته سلولزي آسياب مي‌كنيم.
2. اجزاي درشت مانند تفاله چغندر قند را براي خرد كردن و ريز كردن و پخش مناسب در كنسانتره، آسياب مي‌ كنيم.
پس از آسياب كردن، به سراغ مخلوط كردن مواد مي ‌رويم. يكي از مهمترين نكات در مخلوط كردن اجزاي كنسانتره، اين است كه ابتدا مواد با درصد كمتر را در مخلوط كنسانتره «مانند نمك، مكمل و ...» مخلوط كنيم. تا اين مواد به خوبي با هم تركيب شده و به راحتي در كل كنسانتره پخش شوند. بايد توجه كرد، اگر چه فقدان اين مواد در كوتاه ‌مدت، باعث آسیب های چندانی در دام نمي‌شود، اما تجمع بيش از اندازه آنها در غذا، مي‌تواند باعث مسموميت‌ هاي كشنده شود.
نكته ديگر در هنگام ميكس كردن اجزاي كنسانتره، اين است كه نبايد زمان مخلوط كردن را بيش از اندازه كم يا زياد كرد. مخلوط كردن كم، باعث عدم اختلاط اجزاي كنسانتره مي‌شود و مخلوط كردن بيش از حد هم سبب ريزتر شدن دانه ‌ها به مقدار بيش از حد مطلوب مي‌شود و خوراك كاملا به حالت آردي تبديل مي ‌گردد.
 

 بخش چهارم : استفاده از كنسانتره در خوراك دام
به صورت كلي مي ‌توان كنسانتره را به شكل مخلوط با علوفه يا جدا از آن، به گاو داد اما در يك سيستم تغذيه‌ اي صنعتي، مهم‌ ترين نكته در تغذيه دام نسبت مناسب علوفه به كنسانتره در بخش ‌هاي مختلف زندگي دام است. دام گوشتي، در دوره‌ هاي مختلف زندگي قابليت هضم كردن مواد آلي خوراكي را به يك ميزان نداشته و با افزايش سن و سنگين شدن، قدرت كمتري براي هضم انواع مختلف مواد دارد.
با دانستن اين نكته، مي ‌توانيم تصميم‌ گيري دقيقي درباره نسبت كنسانتره و مواد خشبي در غذاي دام داشته باشيم. اين ترتيب به اين صورت است كه از آغاز پروار تا وزن 30 كيلوگرم، تنها توسط افزايش مقدار كنسانتره، مي‌ توان قابليت هضم را ثابت نگه داشت. البته در اين وزن كم، بهره ‌وري غذايي خوب است ولي به دليل محدود بودن ظرفيت دستگاه گوارشي، بايد كنسانتره بيشتري به دام خوراند. در اواخر دوران پروار بندي، بهره ‌وري غذايي كمتر مي‌شود اما حجم شكمبه زيادتر مي‌ گردد، لذا توانايي مصرف بيشتري علوفه حجيم فراهم مي ‌گردد و به جاي كنسانتره بيشتر، مي‌توان علوفه خشبي بيشتري به دام داد. با اين كار، هزينه خوراك‌ دهي به طور قابل ملاحظه‌ اي كاهش مي‌ يابد.
پس مي‌توان اين نكته را به صورت خلاصه اين گونه نوشت:
در اوایل دوران پرواربندي، دام كوچك، شكمبه كوچكی دارد، پس كنسانتره بيشتر در كنار علوفه كمتر باید مصرف گردد.
در اواخر دوران پرواربندي، دام سنگين، شكمبه بزرگی دارد، پس علوفه بيشتر در كنار كنسانتره كمتر باید مصرف گردد.
علاوه بر تمام اين موارد، بايد متذكر شد كه تغذيه قبلي دام، اسكور بدنی، سن، سيستم تغذيه‌اي، نوع دام از نظر بلوغ بدني و ... مي‌توانند بر درصد كنسانتره و مواد خشبي در جيره غذايي تأثير بگذارد. ولي در نهايت بايد توجه داشت كه ميزان كنسانتره تا آن حد زياد نشود كه گاو دچار اسيدوز گردد، زيرا براي فعاليت درست شكمبه، هميشه حداقلي از علوفه و خوراك خشبي بايد در جيره موجود باشد.

 بخش پنجم : ذخيره‌ سازي اجزاي كنسانتره تا هنگام مصرف
يكي از نكات مهم، خريد و ذخيره‌ سازي غلات در فصل مناسب است. براي اين كار بايد دقت داشت كه ميزان رطوبت مناسب براي ذخيره‌ سازي بيشتر دانه‌ها، %15-14 است. رطوبت بيشتر از اين حد در پنبه‌ دانه، مي‌تواند به خاطر مايكوتوكسين‌ ها به فساد محموله ختم شود. اكثر دانه ‌هاي مصرفي در كنسانتره، اگر به طرز صحيحي نگهداري و انبار نشوند، در معرض توليد حرارت و حتي آتش ‌سوزي قرار مي‌ گيرند. به عنوان مثال، پنبه ‌دانه در صورت رطوبت زياد و ايجاد حرارت، طعم بدي گرفته و مقدار مصرف آن توسط دام، كم خواهد شد.
برخي از اقلام كنسانتره، زودتر از بقيه دچار فساد مي‌شوند. از جمله، مي‌توان به سبوس برنج اشاره كرد كه حاوي روغن زيادي است و يا مي ‌توان كنجاله بادام زميني را در نظر گرفت كه سريع‌ تر از كنجاله تخم پنبه فاسد مي‌ شود. در مورد نگهداري مكمل مواد معدني، وضعيت به اندازه مكمل ‌هاي ويتامين حساس نمي ‌باشد. به خاطر حساسيت بيشتر مكمل ويتامين در برابر عوامل محيطي، توصيه مي‌ شود كه آن‌ ها را در جاي خشك و خنك نگهداري شود.

 نویسنده : احسان مرآت